του Κωνσταντίνου Κουτούμπα, υποψ. διδ. θεολογίας, -αγιογράφου-καθ. βυζ. μουσικής,
Γενικού Γραμματέως του Δ.Σ. του Συλλόγου ''Φίλοι του Κάστρου''
(Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Βόρειες Σποράδες ως ένθετο το 2008)
Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΓΕΝΝΗΣΕΩΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ
 |
| Εικ. 1: Ο Ναός του Χριστού στο Κάστρο. ΝΔ γωνία. Φωτογρ. Αρχείο Κ. Κουτούμπα. |
Πρόκειται για τον κεντρικό ναό του μεσαιωνικού φρουρίου, έδρα της επισκοπής Σκιάθου. Δεν γνωρίζουμε την ακριβή ημερομηνία κατασκευής του. Από τις επιγραφές του τέμπλου, των εικόνων, τα τεχνικά και κατασκευαστικά στοιχεία του Ναού συμπεραίνουμε ότι κατασκευάστηκε περί τα μέσα του ΙΖ΄ αιώνα[1]. Ωστόσο η εκκλησία αυτή έχει χτιστεί πιο μπροστά καθώς υπήρξε πάντοτε η μητρόπολη της πόλης του Κάστρου και ανακαινιζόταν ανά τακτικά διαστήματα[2]. Η δυτική πλευρά της Εκκλησίας έχει διαφοροποιηθεί αρκετά από την αρχική της μορφή, καθώς υπάρχουν ίχνη περιστυλίων και αψίδων στην ΝΔ γωνία του ναού εξωτερικά και στο χώρο πίσω από τη δυτική πλευρά του ναού, που μαρτυρούν την ύπαρξη νάρθηκα ή άλλου εξωτερικού κτίσματος σχετικού με τον κυρίως ναό[3], που βρισκόταν στο ίδιο επίπεδο με αυτόν καθώς εκεί βρισκόταν η παλαιά είσοδος[4]. Η σημερινή θύρα βρίσκεται στο Δ άκρο του Ναού με διαστάσεις 0.75 μ. Χ 1,54μ. εξωτερικά και 0,95μ. Χ 1,54μ. εσωτερικά. Εξωτερικά το υπέρθυρο σχηματίζει τόξο ενώ εσωτερικά είναι οριζόντιο και έχει πέτρινη κλίμακα τριών βαθμίδων. Ίσως χρησιμοποιούνταν ως βοηθητική είσοδος[5]. Δοκιμαστικές τομές κάτω από την τοιχογραφία των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίττης δείχνει ότι οι τοιχογραφίες συνεχίζονται στην εσοχή και ο χώρος χτίστηκε πρόχειρα με πέτρες και λάσπη. Πιθανώς υπήρχε δεύτερη είσοδος ή άλλος βοηθητικός χώρος.
 |
| Εικ. 2: Δοκιμαστική τομή στη νότια πλευρά του Ναού όπου οι τοιχογραφίες με τον συνεχιζόμενο διάκοσμο εντός μαρτυρούν την πιθανή ύπαρξη θύρας. Η νότια παλαιά θύρα η οποία εσωτερικά φτάνει μέχρι το δάπεδο του Ναού αποκαλύφθηκε μαζί με την δυτική παλαιά θύρα το 2010. Φωτογρ. Αρχείο Κ. Κουτούμπα. |
Είναι μονόχωρη ξυλόστεγη βασιλική μήκους
Ο Ναός φωτίζεται από πέντε μονόλοβα παράθυρα διαστάσεων 0,60 μ. Χ 1,10 μ. από τα οποία τα τρία (πάνω από τα υπέρθυρα και ψηλά στον Β τοίχο) είναι σύγχρονα της τοιχογράφησης ενώ τα άλλα δύο (Ν τοίχος, Β τοίχος) ανοίχτηκαν αργότερα καταστρέφοντας τις τοιχογραφίες. Παράθυρα υπάρχουν και στις κόγχες της Πρόθεσης και της Αγίας Τραπέζης. Οι κόγχες του Διακονικού και τις Προθέσεως σχηματίζονται στο πάχος του τοίχου. Η κόγχη της Αγίας Τραπέζης έχει βάθος 0,65 μ. , διευρύνοντας τον τοίχο εξωτερικά κατά 0,40 μ. , ώστε να σχηματίζεται εξωτερικά μια ορθογώνια κόγχη, τεχνική αρκετά σπάνια. Φέρει την Αγία Τράπεζα χωνευτή. Το δάπεδο φέρει υποτυπώδες σχέδιο από βότσαλα σε κονίαμα ενώ την υπόλοιπη επιφάνεια καλύπτουν σχιστολιθικές πλάκες και μαρμάρινες πλάκες σε δεύτερη χρήση[7].
 |
| Εικ. 3: Ο Ναός του Χριστού εσωτερικά. Το τέμπλο (1695). Φωτογρ. Αρχείο Κ. Κουτούμπα. |
 |
| Εικ. 4: Η επιγραφή του τέμπλου στην Ωραία Πύλη. . |
Το τέμπλο αποτελείται από δύο τμήματα, από το κάτω το οποίο είναι σύγχρονο με την Εκκλησία και το πάνω μεταγενέστερο. Διαρθρώνεται από τη βάση, την ποδιά, τον κεταμπέ, σειρά δεσποτικών εικόνων, κοσμήτη, το δωδεκάορτο, τη μεγάλη δέηση και επιστέφεται με τον σταυρό και τα λυπηρά[8]. Ο σταυρός και τα λυπηρά στηρίζονται σε αντωπούς δράκοντες και είναι και αυτοί επιχρυσωμένοι, καθώς ανήκαν στο παλαιότερο χαμηλό τέμπλο. Το κάτω τμήμα μέχρι τον κοσμήτη είναι επιχρυσωμένο, έχει χαμηλότερο ανάγλυφο και οι φόρμες του αντλούνται από μαρμάρινα ανάγλυφα, με κύριο διάκοσμο αμπέλια, κληματίδες, κλάδοι και τσαμπιά. Στα υπέρθυρα έχουν σκαλιστεί άγγελοι, ενώ στην ωραία πύλη υπάρχουν πουλιά με διάτρητο σκάλισμα[9]. Στην ωραία Πύλη συναντούμε την επιγραφή ΄΄ΔΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΚΕ ΕΞΟΔΟΥ ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ ΙΕΡΕΩΣ Αxqε(1695)΄΄[10]. Το άνω τμήμα του τέμπλου δεν έχει επιχρυσωθεί. Έχει βαθύτερο και πιο τραχύ ανάγλυφο με κλήματα και φυτικό διάκοσμο. Πάνω από κάθε εικόνα του δωδεκαόρτου και της μεγάλης δεήσεως υπάρχει τοξωτό τύμπανο με μορφή εξαπτερύγου[11]. Κατά προσέγγιση το τμήμα αυτό του τέμπλου πρέπει να προστέθηκε 50 με 70 χρόνια αργότερα, καθώς οι εικόνες του δωδεκαόρτου και της δεήσεως είναι από τον ίδιο αγιογράφο που ιστόρησε τις δεσποτικές εικόνες του κάτω τμήματος. Πρόκειται για τάση κοινή κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας το τέμπλο να διογκώνεται και να καλύπτει ‘‘το Μυστήριο’’ προφυλάσσοντάς το από τους οφθαλμούς των απίστων κατακτητών που ανά πάσα στιγμή μπορεί να εισέβαλαν στους ναούς.
Την ίδια εποχή κατασκευάζονται ο δεσποτικός θρόνος και το ξυλόγλυπτο προσκυνητάρι που φέρει την επιγραφή ΄΄Νικόδημος μοναχός πλεροτής 174…΄΄[12], καθώς και ο ξυλόγλυπτος χορός του πολυελαίου, που φέρει 26 εικόνες, της Παναγίας και των Προφητών και φυλάσσεται στον Μητροπολιτικό ναό Τριών Ιεραρχών Σκιάθου. Το περιγράφει ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στο διήγημά του Χριστός στο Κάστρο.[13]
Οι Εικόνες του τέμπλου έχουν μεταφερθεί στους ενοριακούς Ναούς. Οι Δεσποτικές Εικόνες του Χριστού, της Παναγίας, της γεννήσεως του Χριστού, της Αποτομής του Προδρόμου και των Αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού φυλάσσονται στον Ενοριακό ναό της Παναγίας της Λιμνιάς, μαζί με τα βημόθυρα του τέμπλου. Οι δύο πρώτες έχουν χρονολογία 1652 και 1657 και είναι έργα του Ιεροδιακόνου Αντωνίου του Κρητός που εργαζόταν στη Σκόπελο μέχρι το 1730 περίπου. Ο Αντώνιος ο Κρής αγιογράφησε και τα βημόθυρα, όπου παρουσιάζεται ο Ευαγγελισμός και τέσσερις ιεράρχες. Η Εικόνα της Γεννήσεως ιστορήθηκε το 1779 ‘‘δια συνδρομής και εξόδου του πανιερωτάτου και λογιωτάτου Κυρίου Ανανίου αρχιεπισκόπου Τζίας και Θερμίων του εκ της νήσου Σκιάθου’’, ο οποίος ονομαζόταν Βραδύγλωσσος και ήταν λόγιος[14], και την περιγράφει και αυτή ο Παπαδιαμάντης στο διήγημα Χριστός στο Κάστρο[15].
 |
Εικ. 5: Η Εικόνα της Γεννήσεως του Χριστού από το τέμπλο του ομωνύμου Ναού, κατά το εικονογραφικό τύπο του ύμνου ''Τὶ σοῖ προσενέγκωμεν Χριστέ'', δωρεά του εκ Σκιάθου Αρχιεπισκόπου Τζίας και Θερμίων Ανανία. Φωτογρ. Αρχείο Κ. Κουτούμπα.
|
Ο Αγιογράφος της Γεννήσεως επιζωγράφησε και το Πρόσωπο της Παναγίας στην εικόνα του 1657. Το Δωδεκάορτο μαζί με την Μεγάλη δέηση του άνω τμήματος του τέμπλου φυλάσσονται στο Ναό των Τριών Ιεραρχών και είναι και αυτές έργα του Αντωνίου του Κρητός.
ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ.
Ο Ναός του Χριστού αποτελούσε την κεντρική Εκκλησία του μεσαιωνικού φρουρίου και έδρα της Επισκοπής Σκιάθου από τον ΙΔ΄ αιώνα. Στα πλαίσια αυτά έπρεπε να ξεχωρίζει ως κτίσμα από τους υπόλοιπους ναούς του κάστρου. Για αυτό το λόγο κατασκευάστηκε μεγαλύτερος από τους άλλους και αγιογραφήθηκε εξ ολοκλήρου. Οι τοιχογραφίες που κοσμούν το ναό είναι έργα κρητικής τέχνης. Δεν γνωρίζουμε ούτε τον αγιογράφο ούτε την ημερομηνία ιστόρησής τους, καθώς δεν έχει διασωθεί καμιά κτητορική επιγραφή. Στο ερώτημα ποιος τις φιλοτέχνησε μόνο εικασίες έχουν διατυπωθεί, όπως η άποψη του παλαιότερου μελετητή St. Binon που θεωρεί ότι ο αγιογράφος προερχόταν από το Άγιο Όρος.[16] Όσον αφορά το χρόνο ιστόρησης τους, παλαιότεροι ερευνητές αναφέρουν ότι στον Νότιο τοίχο σώζονταν ακέφαλη τοιχογραφία του Επισκόπου Σκιάθου και Σκοπέλου Ιγνατίου, ο οποίος φέρεται να συνυπογράφει με άλλους επισκόπους και τους πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλο Λούκαρι και Αλεξανδρείας Γεράσιμο ‘‘επιβεβαιωτήριον συγγιλιώδες γράμμα’’ στις 7 Μαρτίου του 1621[17]. Ως εκ τούτου ο καθ. Ιω. Φραγκούλας υποστηρίζει ότι έχουν γίνει στα χρόνια του Ιγνατίου, ‘‘και δεν αποκλείεται η εικονογράφηση να έγινε με έξοδά του’’[18]. Την ίδια γνώμη συμμερίζεται ο καθ. Δημ. Τριανταφυλλόπουλος[19]. Ο Τρύφων Ευαγγελίδης τοποθετεί την εικονογράφηση μεταξύ των ετών 1690-95[20], γνώμη την οποία δέχεται και ο καθ. Α. Αλεξίου, καθώς οι τοιχογραφίες ακολουθούν την διαγράμμιση του κάτω τέμπλου, το οποίο ιστορήθηκε το 1695, περιβάλλοντας τις ξύλινες στηρίξεις του στους πλάγιους τοίχους και περιγράφοντας το παλαιό επιστύλιο[21]. Εάν υποθέσουμε ότι η εικονογράφηση έγινε μετά την ιστόρηση του κάτω τέμπλου, αυτό συνέβη σίγουρα πριν την προσθήκη του νέου τμήματος του τέμπλου, το οποίο κάλυψε τις τοιχογραφίες στα σημεία επαφής με αυτές. Το νέο τμήμα του τέμπλου οπωσδήποτε κατασκευάσθηκε προ του 1750, καθώς την ίδια εποχή με αυτό κατασκευάζονται ο δεσποτικός θρόνος και το προσκυνητάρι του μοναχού Νικοδήμου, που φέρει την ημερομηνία 174… Από την άλλη οι εικόνες του δωδεκαόρτου που φυλάσσονται σήμερα στον ιερό Ναό των Τριών Ιεραρχών, έχουν ιστορηθεί από τον ίδιο αγιογράφο, ή έστω τον ίδιο αγιογραφικό οίκο με αυτές του κάτω τέμπλου. Οι τελευταίες φέρουν ημερομηνία 1652- 1657 και είναι έργα του υποδιακόνου Αντωνίου του Κρητός, ο οποίος εγκαταβίωνε στη Σκόπελο και αγιογραφούσε μέχρι το 1731.
Μια δεύτερη μαρτυρία έρχεται να βεβαιώσει ότι οι τοιχογραφίες είναι έργα του δεύτερου μισού του ΙΖ΄ αιώνα. Ο αγιογραφικός διάκοσμος του Ναού της Γεννήσεως του Τιμίου Προδρόμου του Παρθένη ή αλλιώς Κρυφού στη Σκιάθο, που υπήρξε ο Ναός μικρής μονής, ιδρυθείσης τον ΙΖ΄ αιώνα. Οι τοιχογραφίες του Ναού αυτού προέρχονται από τον ίδιο αγιογράφο που φιλοτέχνησε τις τοιχογραφίες του Χριστού, ακολουθούν δε εν μέρει την ίδια δομή και σειρά όπως διακρίνουμε στις μορφές του Τιμίου Προδρόμου, του Απ. Παύλου, του Αγ. Γεωργίου, των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίττης. Ο Ναός χτίστηκε περί τα μέσα του ΙΖ΄ αιώνα από τον σκιαθίτη ιερομόναχο Παρθένιο και ανακαινίστηκε το 1741 από τους αδελφούς ιερομονάχους Ιάκωβο και Παρθένιο, ανίψια του ιδρυτή. Εάν υποθέσουμε ότι οι τοιχογραφίες του Ναού αυτού τοποθετούνται μεταξύ της ιδρύσεως και της πρώτης ανακαίνισης, και οι τοιχογραφίες του Ναού του Χριστού μπορούν να τοποθετηθούν μεταξύ των ετών 1650-1740. Παραμένει δυσεξήγητη η εικονογράφηση του επισκόπου Ιγνατίου σε εποχή κατά την οποία επίσκοποι Σκιάθου ήταν οι Ιωάσαφ(1671-1700) και Κλήμης(1700-†1732), ενώ αυτός αρχιερατεύει προ του 1648, έτους εκλογής του Επισκόπου Σκιάθου και Σκοπέλου Καλλίστου σε Αρχιεπίσκοπο Λαρίσης, ενώ υπήρξαν άλλοι δύο Επίσκοποι πριν τον Κάλλιστο, γνωστοί από παλαιά δίπτυχα.[22]
Οι τοιχογραφίες χωρίζουν την επιφάνια των τοίχων σε πέντε ζώνες κατά ύψος:
α) ποδέας με γραμμικό διάκοσμο
β) ολόσωμοι άγιοι κάτω από τόξα
γ) άγιοι ζωγραφισμένοι μέσα σε εγκόλπια
δ) α΄ θεματική ζώνη ε) β΄ θεματική ζώνη με σκηνές από το εορτολόγιο και το δωδεκάορτο μέσα σε ορθογώνια πλαίσια[23].
 |
Εικ. 6: Δοκιμαστική τομή στη κεντρική κόγχη του Βήματος.
Φωτογρ. Αρχείο Κ. Κουτούμπα.
|
α) ΠΟΔΕΑΣ: έχει ύψος 1,43μ.από το έδαφος στον κυρίως Ναό και 0,80 μ. στο Ιερό. Αποτελείται από πολύχρωμες κάθετες, οριζόντιες ή πλάγιες γραμμές σε λευκό φόντο. Σήμερα σώζεται μεγάλο μέρος του ποδέα στον νότιο τοίχο προς την νοτιοανατολική γωνία. Παρουσιάζει φουσκώματα από υγρασία ή λείπουν μέρη από αυτόν όπου υπάρχουν ξυλοδεσιές. Παρόμοιο διάκοσμο φέρουν το παράθυρο του βορείου τοίχου, σύγχρονο των τοιχογραφιών, καθώς και οι βοηθητικές εσοχές στο ιερό σύμφωνα με τις δοκιμαστικές τομές στο σοφά, καθώς και η εσοχή κάτω από την τοιχογραφία των αγίων Κηρύκου και Ιουλίττης (πιθανή η ύπαρξη θύρας στο σημείο αυτό, ύψους 2,20μ.-2,30 μ. από τη στάθμη του δαπέδου).
β) ΟΛΟΣΩΜΟΙ ΑΓΙΟΙ: ξεκινούν από την ανατολική πλευρά του ναού και από την νοτιοανατολική γωνία, όπου υπάρχουν σπαράγματα μόνο απεικόνισης ολόσωμων ιεραρχών(Βήμα). Σώζεται σχεδόν ανέπαφος μόνο ο νότιος τοίχος, ενώ υπάρχουν ίχνη μόνο και σπαράγματα τοιχογραφιών στον βόρειο τοίχο, κάτω από τα μετάλλια. Περιβάλλονται από πλαίσιο 4 εκ. και έχουν ύψος 1,335 μ. (εκτείνονται οριζοντίως από 1,47 μ. έως 2,805 μ. από το έδαφος).
Πρώτη μορφή του νοτίου τοίχου στον κυρίως ναό είναι ο Πρόδρομος(A1), γύρω από τον οποίο περιγράφεται το κάτω μέρος του τέμπλου, ενώ το μεταγενέστερο τμήμα του τέμπλου κάλυψε το πρόσωπο του αγίου. Βαστάει ειλητάριο στο οποίο υπάρχει η επιγραφή: ‘‘μετανοείτε ήγγικε γαρ η βασιλεία των ουρανών’’. Ακολουθούν οι μορφές του Αποστόλου Παύλου(A2) και μεγάλων μαρτύρων, όπως των Αγίων Γεώργιου(Α3), Θεοδώρου του Τήρωνος(Α4), και Ισιδώρου(Α5). Παρότι είναι στρατιωτικοί άγιοι, παρουσιάζονται με απλά ενδύματα και χιτώνες, δείγμα επιβολής της αρέσκειας των κατακτητών τούρκων, που εξεγείρονταν όταν έβλεπαν μορφές αγίων ένστολες. Ακολουθεί μια ακέφαλη εικόνα αγίου στο σημείο όπου μεταγενέστερα ανοίχθηκε παράθυρο(Α6). Τις τοιχογραφίες διακόπτει διακοσμητικός μαύρος σταυρός με τα αρχιγράμματα ΙΣ ΧΣ ΝΙ ΚΑ στο σημείο όπου βρίσκεται τοποθετημένος ο Δεσποτικός θρόνος(Α7). Δίπλα του βρίσκεται η παράσταση της Αγίας Ιουλίττας και του τρίχρονου βρέφους της Αγ. Κηρύκου, το οποίο επιδεικνύει στον προσκυνητή το βαθύ τραύμα που φέρει στο κρανίο του (Α8).
Ακολουθεί η σπάνια απεικόνιση του Αγίου Μερκουρίου (Α10) να σκοτώνει τον Ιουλιανό τον Παραβάτη και μάλιστα ένθρονο (Α11β).
Μεταξύ τους υπάρχει μεγαλογράμματη επιγραφή αγιολογικού περιεχομένου με το εξής κείμενο:
1 Τ(ΟΝ) ΠΑΡΑΒΑΤΗΝ ΤΑΙΣ ΛΙΤΑΙΣ
2 ΒΑΣΙΛΟΙΟΥ(sic) ˙ ΩΣ Τ(ΟΝ) ΓΟΛΙΑΘ, Ο ΔΑ(ΥΙ)Δ
3 ΚΑΤΑΣΤΡΕΨ(ΑΣ)……Έ ΠΡΕΣΒΙΑΙΣ(sic)
4 ΑΜΙΓΗ ΑΠ(Ο)ΖΑΛΗ(;) ˙ Φ……Τ ΦΥΛΑΤΕ(sic)
5 Τ(ΩΝ) ΠΑΓΙΔΟΝ(sic)ΨΥΧΗΣ ΔΕ Κ(ΑΙ) ΣΟΜ(Α)Τ(ΟΣ) ΤΗΝ
6 ΡΩΣΙΝ ΔΙΔΟΥ
Ακέραιη η επιγραφή διασώζεται στο φωτογραφικό αρχείο του Octave Merlier[24], φωτογραφημένη γύρω στο 1933.
Πρόκειται για μια μοναδική παράσταση, θεματικά και εικονογραφικά[25], μεταξύ των γνωστών απεικονίσεων του Αγίου Μερκουρίου που φονεύει τον Ιουλιανό, καθώς ο τελευταίος παρουσιάζεται να λογχίζεται ένθρονος. Πιθανόν ο τοιχογράφος να δανείζεται το εικονογραφικό σχήμα από παρόμοιες εικονιστικά παραστάσεις, όπως το μαρτύριο του Αγίου Δημητρίου ή από σπανιότερες παραστάσεις φόνου ασεβών αυτοκρατόρων, φαινόμενο σύνηθες στη μεσαιωνική τέχνη με βάση την αρχή similia similibus[26].
Ο τοιχογράφος αποπνέει το πνεύμα της συναξαριακής διήγησης που θέλει τον Άγιο Μερκούριο να σκοτώνει τον Ιουλιανό τον παραβάτη, ύστερα από ικεσία του Αγίου Βασιλείου, επισκόπου Καισαρείας. Πρόκειται για μια παλαιά συριακή διήγηση που αποδίδει το θάνατο του Ιουλιανού στον Άγιο Κυρίων(Mar= Άγιος στα συριακά Qur), του οποίου το όνομα μεταπλάθεται από τους ελληνόφωνους πληθυσμούς της Συρίας και γίνεται Marqur, Marqurion, Marqurios. Η διήγηση αυτή εισάγεται τον 6ο αιώνα στον ελληνικό χώρο μέσω της Καισαρείας και o βυζαντινός χρονογράφος Ιωάννης Μαλάλας τη συνδέει με τον άγνωστο μέχρι τότε μάρτυρα Μερκούριο, που μαρτύρησε επί Δεκίου το 249 με 251μ.Χ. Πρόκειται για ένα συνονθύλευμα διηγήσεων, όπου η θαυμαστή επέμβαση του Αγίου Μερκουρίου στον θάνατο του Ιουλιανού(323μ.Χ.), έναν αιώνα μετά την κοίμησή του, αποδίδεται στον Μέγα Βασίλειο ως αποτέλεσμα των προσευχών του. Το ΙΖ΄ αιώνα η αφήγηση αυτή γίνεται αρκετά γνωστή μέσω του δημοφιλούς ψυχωφέλιμου αναγνώσματος, του ‘‘Νέου Θησαυρού’’ που εκδίδει ο μοναχός Δαμασκηνός ο Στουδίτης το 1608[27].
Ακόμη απηχεί την Εκκλησιαστική υμνολογία, όπου ο Άγιος Μερκούριος παραλληλίζεται με τον Δαυίδ που θανατώνει τον ασεβή Γολιάθ.[28]
Την παράσταση αυτή περιγράφει ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στο διήγημά του Χριστός στο Κάστρο.[29]
Εν συνεχεία απεικονίζονται Ο Αγ. Ευστάθιος ο Πλακίδας (Α12) και Ο Αγ. Λεόντιος (Α13). Η ξυλοδεσιά στο σημείο αυτό έχει προκαλέσει φουσκώματα και το πρόσωπο του Αγίου Ευσταθίου κατέρρευσε, ενώ διασώζεται σε φωτογραφίες προ του 1996[30].
Επίσης στο φωτογραφικό αρχείο του Octave Merlier διασώζονται ολόσωμες μορφές στον βόρειο τοίχο πάνω από τον αριστερό χορό[31].
Γ) ΑΓΙΟΙ ΣΕ ΕΓΚΟΛΠΙΑ:
Είναι η επόμενη ζώνη μετά τους ολόσωμους Αγίους, όπου εικονίζονται κυρίως μάρτυρες. Εκτείνεται από την νοτιοανατολική γωνία του Κυρίως ναού προς τη νοτιοδυτική και από στη βόρεια πλευρά από την κάθετη του τέμπλου έως το κέντρο περίπου του βορείου τοίχου, όπου και διακόπτεται απότομα. Έχει πλάτος 0,32 μ. (2,845 μ. έως 3,165 μ. από την στάθμη του δαπέδου). Στις σωζόμενες παραστάσεις διακρίνουμε τα εξής ονόματα:
Στη Νότια πλευρά
από ΝΑ προς ΝΔ:
1: Ο Αγ. Ησήχιος(sic),
2: Αγ. Εφαθήσυχος,
3: Αγ. Οξυπόλιος,
4: Αγ. Οξύκλιος,
5: Αγ. Ρούδων,
6: Αγ. Κλαύδιος,
7: Αγ. Α….( και αυτή έχει καταστραφεί από το παράθυρο)
8: Αγ. (Ιωάν)νης(;),
9: Αγ. Ακροστομίκλος,
10: Αγ. Κνι..(;)(έχει υποστεί φθορά από ανθρώπινο χέρι στο σημείο του προσώπου και των γραμμάτων),
11: Αγ. Αλέξανδρος,
12: Αγ. Σμάραγδος,
13: Αγ. Ξάνθος(sic) (Ξανθίας;),
14: Αγ. Δο…(Δόμνος;),
15: Αγ. Θεοφύλακτος
16: Αγ. Σουμάρδος(;),
17: Αγ. Δομετιανός,
18: Αγ. Αναφάλαντος[32],
19: Αγ. Σισύνιος.
Στη Βόρεια πλευρά
από ΒΑ προς ΒΔ:
(18α): Αγ. ….κτης (καλύπτεται από το τέμπλο).
(18β): Αγ. Καπικλάριος
(19β): Αγ. Χουδίας(sic) (Χουδίων ;)
20: Αγ. …ος
21:
22:
23: Αγ. Κυρίων
24: Αγ. Σακερδών
25: Αγ. Άγλεος(sic) (Αγλάϊος ;)
26: Αγ. Φιλοκτήμων
27: Αγ. Μελέτιος(;)
28: Αγ. Αέτιος
Οι περισσότεροι από τους 29 απεικονιζόμενους Αγίους ανήκουν στη χωρία των Σαράντα Μαρτύρων που μαρτύρησαν στη Λίμνη της Σεβάστειας τον Δ΄ αιώνα, των οποίων τα ονόματα μας είναι γνωστά[33]. Ορισμένα ονόματα είναι ελαφρώς τροποποιημένα, όπως το Ξανθίας σε Ξάνθος (13), Το Χουδίων σε Χουδίας (19), Το Αγλάϊος σε Άγλεος(25). Ακόμη μαρτυρούνται ονόματα Αγίων σπάνια και άγνωστα εν πολλοίς ή τουλάχιστον που δεν αναφέρονται στους Αγιολογικούς πίνακες των Ωρολογίων, όπως οι Άγιοι Εφαθήσυχος(2), Οξυπόλιος (3), Οξύκλιος (4), Ακροστομίκλος (9), Σουμάρδος(16), Αναφάλαντος (18), Καπικλάριος(18β). Στη βόρεια πλευρά έχουν υποστεί φθορές από εισροή υγρασίας από την στέγη.
ΙΕΡΑΡΧΕΣ
Μέσα στο Ιερό εικονίζεται σειρά ιεραρχών χωρίς να είναι εγγεγραμμένοι σε εγκόλπια, καθώς οι τοιχογραφίες του βήματος δεν ακολουθούν απόλυτα τη νοητή ευθεία που δημιουργούν οι αγιογραφικές ζώνες στον κυρίως ναό, ενώ στο σημείο αυτό υπάρχει ο παλαιός πεσσός στήριξης του παλαιού τέμπλου και οι τοιχογραφίες ήταν περιγεγραμμένες σε αυτόν. Έχουν ύψος 0,32 μ. (από 2,72 μ. έως 3,04 μ. από το έδαφος). Σώζονται μόνο στη Βόρεια πλευρά από τη ΒΑ γωνία έως το τέμπλο οι εξής μορφές:
Ε1: Άγ. Ευτύχιος
Ε2: Άγ. Γρηγόριος Ακραγαντίνων
Ε3: Αγ. Σωφρόνιος
Ε4: - (αδιάγνωστη)
Ε5: -(αδιάγνωστη)
Ε6: Άγ. Αμβρόσιος
Ε7: -(αδιάγνωστη)
Δ) Α΄ και Ε) Β΄ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΖΩΝΗ:
Απεικονίζονται σκηνές από το δωδεκάορτο και το ευρύτερο εορτολόγιο μέσα σε ορθογώνια πλαίσια. Ξεκινούν από το Ιερό και από τον Νοτιοανατολικό τοίχο προς τη νοτιοδυτική γωνία και από την βορειοανατολική επίσης προς το κέντρο του ναού όπου και διακόπτονται. Έχουν ύψος 80 εκατοστά η κάθε ζώνη, και περικλείονται και αυτές σε πλαίσιο 4 εκ. (από 3,205 μ. έως 4,005 μ. η πρώτη ζώνη και από 4,045 μ. έως 4,845 μ. η δεύτερη ζώνη). Από τη Β΄ θεματική ζώνη σώζονται σπαράγματα μόνο ύψους 30 εκ. έως 40 εκ. , λόγω καταστροφών που υπέστησαν από την υγρασία και από τις επισκευές της σκεπής. Δεν έχουν απόλυτη χρονολογική σειρά και θεματική σχέση παρότι η μια εισάγει στην άλλη. Παράλληλα παρατίθενται μαζί με κάθε κύριο θέμα και περιστατικά από βιβλικές, συναξαριακές πηγές και από την ευρύτερη εκκλησιαστική Παράδοση, πράγμα που δίνει γλαφυρότητα και κίνηση. Για παράδειγμα ο νιπτήρας του βρέφους Χριστού και η συζήτηση του Ιωσήφ με τον μεταμορφωμένο σε γέροντα δαίμονα κάτω από τη Γέννηση (Γ2), ο χορός της Σαλώμης με την κεφαλή του Προδρόμου στα χέρια της ενώπιον του συμποσίου του Ηρώδη στην Αποτομή του Προδρόμου (Β10), η ανθρωπομορφική απεικόνιση του Ιορδάνη και της Θάλασσας κάτω από τη Βάπτιση (Γ7).
 |
| Εικ. 7: Σύνθεση στο Βόρειο τοίχο: Από δεξιά προς τα αριστερά: Η Αποτομή της κεφαλής του Προδρόμου, το συμπόσιο του Ηρώδη και ο αποτρόπαιος χορός της Σαλώμης με την κεφαλή του Προδρόμου επί πίνακι. Φωτογρ. Αρχείο Κ. Κουτούμπα. |
 |
| Εικ. 8: Λεπτομέρεια από την Βάπτιση: Ο Ιορδάνης και η Θάλασσα προσωποποιημένοι. Φωτογρ. Αρχείο Κ. Κουτούμπα. |
Από ΝΑ προς ΝΔ απεικονίζονται: στην Α΄ Θεματική ζώνη: Ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος με τον μαθητή του Πρόχορο(Β1), ‘‘Ο Δείπνος ο Μυστικός’’ (Β2), Η ‘‘Μεταμόρφωσις’’ (Β3), ‘‘Ο Νιπτήρ’’ (Β4), ‘‘Η Προσευχή’’ (Β5), ‘‘Η Προδοσία’’ (Β6), ‘‘Ο Αρχιερεύς διέρηξε(sic) τ..’’ (Β7), ‘‘Η του Πιλάτου Απόνηψ(ις)’’ (Β8).
 |
| Εικ. 9: Εικόνες Νότιου τοίχου. Η Προσευχή, Η Προδοσία, ο Αρχιερεύς διαρρηγνύει τα ιμάτιά του, Η απόνιψις του Πιλάτου. Φωτογρ. Αρχείο Κ. Κουτούμπα. |
Στη Β΄ Θεματική ζώνη απεικονίζονται: Η πορεία των μάγων προς Βηθλεέμ(;) (Γ1), Λεπτομέρεια από τη Γέννηση του Χριστού η συνομιλία του Ιωσήφ με τον γέροντα και ο νιπτήρας του Χριστού (Γ2), Η προσκύνηση των μάγων (Γ3),
 |
| Εικ. 10: Η προσκύνηση των Μάγων. Φωτογρ. Αρχείο Κ. Κουτούμπα. |
Η περιτομή(;)(Γ4), Η σφαγή των νηπίων(Γ5), λεπτομέρεια από την Υπαπαντή: ειλητάριο όπου παρατίθεται βιβλικό χωρίο: ‘‘τουτο το βρεφος ουρανον και γην….’’ (Γ6), Λεπτομέρεια από τη Βάπτιση: ‘‘ο υωρδάνης, υ θάλασσα(sic)’’ (Γ7), Ο εν Κανά γάμος(;)(Γ8).
Από ΒΑ προς ΒΔ γωνία απεικονίζονται: στη Α΄ Θεματική ζώνη: Η Γέννηση της Θεοτόκου (Δ5), Ο αρραβώνας της Θεοτόκου(;) (Δ6), Απόστολος Ματθαίος (B9), Η Αποτομή του Προδρόμου (Β10), Η παραβολή του Ασώτου(Β11), Ο ΧΣ ιώμενος τον εκ γενετής τυφλόν (Β12), Ο ΧΣ συνομιλών με την Σαμαρείτιδα(Β13).
 |
| Εικ. 11: Παραστάσεις από την Περίοδο του Πάσχα: Της Σαμαρείτιδος και Του Τυφλού. |
Στη Β΄ Θεματική ζώνη απεικονίζονται: μη αναγνωρίσιμη απεικόνιση(Γ8β), Η Εις Άδου Κάθοδος(Γ9), ΄΄Ηγέρθη ουκ έστιν ώδε΄΄ (λεπτομέρεια τα οθόνια μόνα) (Γ10), Ανάσταση (καθολικού τύπου) λεπτομέρεια οι στρατιώτες (Γ11), Ο Επιτάφιος θρήνος (Γ12), (Γ13)μη αναγνωρίσιμη.
Στο ΙΕΡΟ και την ανατολική πλευρά οι τοιχογραφίες έχουν υποστεί εκτεταμένη φθορά όπως και στη δυτική. Στις δύο κόγχες σώζεται το χνάρι των τοιχογραφιών, που ο τοιχογράφος χάραξε στο κονίαμα. Στην κεντρική κόγχη απεικονίζονται η πλατυτέρα (ι 1)
 |
| Εικ. 12: Κεντρική κόγχη του Βήματος. Η Πλατυτέρα. Φωτογρ. Αρχείο Κ. Κουτούμπα(1995). |
και η μετάληψη των Αποστόλων (ι 2). Στη δεξιά κόγχη σώζεται η απεικόνιση του Αγίου Κυρίλλου Αλεξανδρείας με την χαρακτηριστική τιάρα, διάσημο του πατριάρχη Αλεξανδρείας(ι 3).
 |
| Εικ. 13: Δεξιά κόγχη του Βήματος. Ο Άγιος Κύριλλος, Πατριάρχης Αλεξανδρείας.
Φωτογρ. Αρχείο Κ. Κουτούμπα(1995).
|
Δοκιμαστικές τομές αποκάλυψαν σωζόμενα τμήματα σε καλύτερη κατάσταση στο κάτω μέρος των τριών κογχών, στους βοηθητικούς χώρους του βήματος όπου υπάρχει φυτικός διάκοσμος, και στις δύο πλευρές του βήματος στον Β τοίχο και τη ΝΑ πλευρά του βήματος με ακέφαλες μορφές ιεραρχών με πολυσταύρια (ι 4 και ι5), ύψους 1,92 μ. (από 0,80 μ. έως 2,72. μ. από τη στάθμη του δαπέδου).
 |
Εικ. 14: Δοκιμαστική τομή στο Βόρειο τοίχο. Μορφή Αγίου.
Φωτογρ. Αρχείο Κ. Κουτούμπα(2007).
|
 |
Εικ. 35: Δοκιμαστική τομή στη Β πλευρά του Ιερού. Τμήμα πολυσταύριου από ενδυμασία Ιεράρχου. Φωτογρ. Αρχείο Κ. Κουτούμπα(2007).
|
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
Ο σύλλογος ‘‘ΦΙΛΟΙ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ’’
Ο σύλλογος Φίλοι του Κάστρου συστήθηκε τον Οκτώβριο του 2006. Σκοπός ίδρυσης του συλλόγου είναι η διάσωση του μεσαιωνικού οικισμού του Κάστρου της Σκιάθου και κυρίως η εξασφάλιση χρημάτων για την έναρξη εργασιών συντήρησης και αποκατάστασης των μνημείων του, δίδοντας κύρια προτεραιότητα στο Ναό του Χριστού. Ακόμη ως συμβουλευτικός φορέας στοχεύει στον έλεγχο των αναστηλωτικών έργων και την ήπια προβολή του χώρου ώστε να μην αλλοιωθεί η φυσιογνωμία και το περιβάλλον του μεσαιωνικού οικισμού. Με τις συνδρομές των μελών του συλλόγου που ξεπερνούν τα εκατό άτομα καθώς και τη λαχειοφόρο που πραγματοποιήθηκε πέρυσι διενεργήθηκε μελέτη για την αποκατάσταση των τοιχογραφιών του Χριστού, η οποία κατατέθηκε στην στην 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και εγκρίθηκε με την υπ’ αρ. ΥΠΠΟ/ΣΥΝΤ/Φ07/1916/62751 απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού, το κόστος της οποίας ανήλθε στα 7.000€.
Η οικονομική μελέτη προέβλεψε ότι η δαπάνη του έργου θα έφτανε τα 70.000€, ποσό που καλύφθηκε από συνδρομές των μελών, δωρεές και λαχειοφόρους.
Έναρξη εργασιών στήριξης συντήρησης και αποκατάστασης.
ΟΙ εργασίες στήριξης και αποκατάστασης των τοιχογραφιών ξεκίνησαν συν θεώ τον Οκτώβριο 2007 από εξειδικευμένο συνεργείο, υπό την επίβλεψη των συντηρητών Ιω. Σπανό και Ιω. Παπαιωάννου. Τότε δοκιμαστικές τομές στο ασβεστοκονίαμα αποκάλυψαν ίχνη τοιχογραφιών επιχρισμένα στο Ιερό και τον βόρειο τοίχο. Στον νότιο τοίχο δίπλα στο δεσποτικό θρόνο αποκαλύφθηκε εσοχή στην οποία φαίνεται ότι συνεχίζει ο διάκοσμος του ποδέα. Πρόκειται για παλαιότερη είσοδο, πράγμα που ενισχύει τη άποψη ότι η σημερινή είσοδος ίσως είναι μεταγενέστερη. Οι εργασίες συνεχίστηκαν το πρώτο δεκαήμερο του Δεκεμβρίου του 2007 και την επόμενη χρονιά. Αποκαλύφθηκαν τμήματα τοιχογραφιών από την πρώτη ζώνη των ολόσωμων αγίων κάτω από αψίδες, τα οποία είχαν επιχριστεί πρόχειρα η καλυφθεί με ασβέστη. Δεν διακρίνονται ονόματα καθώς οι τοιχογραφίες διακόπτονται απότομα κάτω από τα πρόσωπα, και την ξυλοδεσιά στο σημείο αυτό. Τη κανονική ροή τους διακόπτει μικρότερη αψίδα όπου εικονίζεται σε μικρότερο μέγεθος όπως διακρίνουμε από την επιγραφή, ο Όσιος Συμεών ο Στηλίτης, που πιθανώς εικονιζόταν πάνω σε στύλο. Στο ίδιο σημείο αποκαλύφθηκε τυφλό παράθυρο που χρησιμοποιούνταν ως βοηθητικός χώρος και είχε επιχρισθεί πιθανώς πριν την ιστόρηση του Ναού.
Στο Ιερό αποκαλύφθηκε πάνω από τον νιπτήρα στη βόρεια πλευρά σύνθεση μερικώς κατεστραμμένη. Πρόκειται για την γνωστή παράσταση του οράματος του Αγίου Πέτρου Πατριάρχου Αλεξανδρείας λίγο πριν τη σύνοδο που θα καταδίκαζε τον Αρείο. Στο τρίγωνο που σχηματίζεται αριστερά του νιπτήρα εικονίζεται ακέφαλος πλέον ο Άγιος Πέτρος δεόμενος, ενώ στο αντίστοιχο τρίγωνο δεξιά ο Χριστός ως παιδίο που στέκεται όρθιο επάνω σε κιβωριόσχημη αγία τράπεζα, και γυμνός βαστά τον σχισμένο του χιτώνα.
 |
| Β τοίχος, εντός του Ιερού και πέριξ του νιπτήρος. Το όραμα του αγίου Πέτρου Πατριάρχου Αλεξανδρείας. λεπτομέρεια. |
 |
| Β τοίχος, εντός του Ιερού και πέριξ του νιπτήρος. Το όραμα του αγίου Πέτρου Πατριάρχου Αλεξανδρείας. διακρίνονται το πολυσταύριο φαιλόνιο του Αγίου Πέτρου και ο Χριστός Παιδίον επάνω σε Αγία Τράπεζα. |
Εν συνεχεία έγινε αποκάθαρση των υπολοίπων επιχρισμένων εσωτερικά πλευρών του Ναού από ασβέστη και νεώτερα κονιάματα, ώστε να βρεθούν υπολείμματα τοιχογραφιών, όπως και οι εξωτερικές πλευρές του Ναού. Κατά τις εργασίες αυτές αποκαλύφθηκε μεγάλο δίλοβο παράθυρο άνωθεν της κεντρικής αψίδος του Ιερού, κοντά στη στέγη, εξαιρετικής αισθητικής, και οι δύο παλαιότερες θύρες εντός του Ναού με χρωματικό διάκοσμο στις εσωτερικές τους πλευρές. Με την αποκατάσταση των εξωτερικών τοίχων αποκαλύφθηκαν μέρη παλαιοτέρου επιχρίσματος από θηραϊκή γη στη ΒΑ γωνία του ναού, σε άριστη κατάσταση, καθώς και σπαράγματα τοιχογραφιών εντοιχισμένα στην Β πλευρά, πράγμα που καταδεικνύει ότι ο ναός υπέστη σοβαρή καταστροφή άδηλο πότε και μέρος του από το μέσο του Β τοίχου έως τη Δυτική πλευρά κατέρρευσε, συμπαρασύροντας και τις τοιχογραφίες. από τη διαφορετική λιθοδομή των του β τοίχου και της Δυτικής πλευράς σε σχέση με το υπόλοιπο κτήριο αντιλαμβανόμαστε ότι το καταρρεύσαν τμήμα αποκαταστάθηκε όπως όπως, για αυτό και διασώθηκαν σπαράγματα των τοιχογραφιών στην εξωτερική πλευρά, καθώς βρισκόταν προσκολλημένα στις πέτρες.
 |
| Το δίλοβο παράθυρο άνωθεν της αψίδος του Ιερού. |
 |
| Το δίλοβο παράθυρο άνωθεν της αψίδος του Ιερού. |
 |
| Tο δίλοβο παράθυρο άνωθεν της αψίδος του Ιερού μετά την αποκατάστασή του. |
 |
| Ανατολική πλευρά του Ιερού. Η κεντρική κόγχη του Ιερού δημιουργείται εσωτερικά με την ορθογώνια προέκταση του τοίχου προς την εξωτερική πλευρά. Τη σπανίως χρησιμοποιούμενη αυτή αρχιτεκτονική συναντούμε στους ναούς του Κάστρου. |
 |
| Ανατολική πλευρά του Ιερού, λεπτομέρεια εξωτερικού τοίχου. Διακρίνονται τα εντοιχισμένα διακοσμητικά πορσελάνινα κανάτια. |
 |
| Βόρειος τοίχος, σπαράγματα τοιχογραφιών και ξυλοδεσιά. |
 |
| Βόρειος τοίχος, σπαράγματα τοιχογραφιών και ξυλοδεσιά. |
 |
| Βόρειος τοίχος, σπαράγματα τοιχογραφιών και ξυλοδεσιά. |
 |
| Βόρειος τοίχος, μετά την αποκατάστασή του. |
 |
| Δυτικός τοίχος, η μια από τις δύο παλαιότερες θύρες. |
 |
| Δυτικός τοίχος, η μια από τις δύο παλαιότερες θύρες. |
 |
| Νότιος τοίχος, η δεύτερη από τις δύο παλαιότερες θύρες. Διακρίνεται ο ζωγραφικός διάκοσμος στις παραστάδες. |
 |
Νότιος τοίχος, η δεύτερη από τις δύο παλαιότερες θύρες. |
 |
| Νότιος τοίχος, η δεύτερη από τις δύο παλαιότερες θύρες. Διακρίνεται ο ζωγραφικός διάκοσμος στις παραστάδες και το ξύλινο δοκάρι. |
 |
| Βόρειος τοίχος εσωτερικά, σπαράγματα τοιχογραφιών. |
 |
| Βόρειος τοίχος εσωτερικά, σπαράγματα τοιχογραφιών. |
 |
| Βόρειος τοίχος εσωτερικά, σπαράγματα τοιχογραφιών. |
 |
| Βόρειος τοίχος εσωτερικά, σπαράγματα τοιχογραφιών.Ολόσωμος Άγιος με ''εσπασμένο'' ξίφος, διακόπτεται απότομα από την ξυλοδεσιά. |
 |
| Βόρειος τοίχος εσωτερικά, σπαράγματα τοιχογραφιών. Ολόσωμοι Άγιοι διακόπτονται απότομα από την ξυλοδεσιά. |
ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Αλεξίου Αλέξη Δημ., Σκιάθος, Η αρχιτεκτονική των μεταβυζαντινών μνημείων, Θεσσαλονίκη 1996.
Ευαγγελίδου Τρύφωνος Ε., Η νήσος Σκίαθος, τυπογραφείον Δ. Γ. Ευστρατίου και Δ. Δέλη, Αθήναι 1913.
Αρχείο Μέλπως και Octave Merlier 3, Παπαδιαμάντης και Σκιάθος (φωτογραφίες από το αρχείο Merlier), Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών , Αθήνα, 1991.
Μηναίον Μαρτίου, Φως, Αθήνα, 1991.
Μωραϊτίδη Αλ. , Άπαντα, Γνώση και Στιγμή, Αθήνα, 1990.
Παπαδιαμάντη Αλ., Άπαντα, Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων, Αθήνα.
Τριανταφυλλοπούλου Δημ. Δ., ‘‘Πελιδνός ο παράφρων τύραννος’’ (Αρχαιολογικά στον Παπαδιαμάντη), Νεφέλη, σειρά Οι Νεότεροι για τον Παπαδιαμάντη 6, Αθήνα 1999.
Φραγκούλα Ιω., Σκιαθίτικα τ. Α΄., Ιστορία της Σκιάθου, Ιωλκός , Αθήνα 1978.
Φραγκούλα Ιω., Πνευματική Θεώρηση της Σκιάθου, Ώρες, Ν. Ιωνία Μαγνησίας, 1995.
Liddell & Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής γλώσσης, τ. 1ος, Αν. Κωνσταντινίδου, Αθήναι 1901.
[1] . Α. Αλεξίου, Σκιάθος, σελ. 40.
[2] . Ιω. Φραγκούλα, Σκιαθίτικα, τ. Α΄, σελ. 52.
[3] . Α. Αλεξίου, Σκιάθος, σελ. 30.
[4] . Ιω. Φραγκούλα, Σκιαθίτικα, τ. Α΄, σελ.52 όπου αναφέρει ότι υπήρχαν ‘‘κεραμοπλαστικές διακοσμήσεις στο τύμπανό της ’’
[5] . Α. Αλεξίου, Σκιάθος, σελ. 31.
[6] . Α. Αλεξίου, Σκιάθος, σελ. 31.
[7] . Α. Αλεξίου, Σκιάθος, σελ. 34.
[8] . Α. Αλεξίου, Σκιάθος, σελ. 37.
[9] . Α. Αλεξίου, Σκιάθος, σελ. 37-38.
[10] . Α. Αλεξίου, Σκιάθος, σελ. 40.
[11] . Α. Αλεξίου, Σκιάθος, σελ. 38.
[12] . Α. Αλεξίου, Σκιάθος, σελ. 39.
[13] . Αλ. Παπαδιαμάντη, Άπαντα, Περάνθη, τ. Β΄ σελ. 56.
[14] . Ιω. Φραγκούλα, Πνευματική Θεώρηση της Σκιάθου, σελ. 20.
[15] . Αλ. Παπαδιαμάντη, Άπαντα, Περάνθη, τ. Β΄ σελ. 55.
[16] . Δημ. Τριανταφυλλοπούλου, ‘‘Πελιδνός ο παράφρων τύραννος’’, Νεφέλη, Αθήνα 1999, σελ. 105 υποσημ. 16.
[17] . Τρ. Ευαγγελίδη, Η νήσος Σκίαθος, σελ. 68 και Ιω. Φραγκούλα, Σκιαθίτικα Α΄, σελ. 171. Το συγγιλιώδες γράμμα έχει δημοσιευθεί από τον Παπαδόπουλο Κεραμέα (βλ. Αθ. Παπαδόπουλος Κεραμεύς, Απαρίθμησις πρωτοτύπων τινών εγγράφων σωζομένων εν τη Μονή Λειμώνος, Μαυροκορδάτειος Βιβλιοθήκη, τ. Α΄, σελ. 174).
[18] . Ιω. Φραγκούλα, Σκιαθίτικα, τ. Α΄, σελ. 55.
[19] . Δημ. Τριανταφυλλοπούλου, ‘‘Πελιδνός ο παράφρων τύραννος’’, Νεφέλη, Αθήνα 1999, σελ. 94.
[20] . Τρ. Ευαγγελίδη, Η νήσος Σκίαθος, σελ. 72.
[21] . Α. Αλεξίου, Σκιάθος, σελ. σελ. 34.
[22] . Ιω. Φραγκούλα, Σκιαθίτικα, τ. Α΄, σελ. 171.
[23] . Α. Αλεξίου, σελ. 37.
[24] . Πρβ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Παπαδιαμάντης και Σκιάθος,φωτογραφίες από το αρχείο Merlier, Αρχείο Μέλπως και Octave Merlier 3, Αθήνα 1991, εικ. 41.
[25] . Δημ. Τριανταφυλλοπούλου, ‘‘Πελιδνός ο παράφρων τύραννος’’, Νεφέλη, Αθήνα 1999, σελ. 94.
[26] . Δημ. Τριανταφυλλοπούλου, ‘‘Πελιδνός ο παράφρων τύραννος’’, Νεφέλη, Αθήνα 1999, σελ. 104.
[27] . Δημ. Τριανταφυλλοπούλου, ‘‘Πελιδνός ο παράφρων τύραννος’’, Νεφέλη, Αθήνα 1999, σελ. 96-100.
[28] . βλ. εκτενώς Δημ. Τριανταφυλλοπούλου, ‘‘Πελιδνός ο παράφρων τύραννος’’, Νεφέλη, Αθήνα 1999, σελ. 100-103.
[29] . Αλ. Παπαδιαμάντη, Άπαντα, Δόμος, τ. 2, σελ. 294.
[30] . Αλεξίου, σελ. 35.
[31] . Πρβ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Παπαδιαμάντης και Σκιάθος,φωτογραφίες από το αρχείο Merlier, Αρχείο Μέλπως και Octave Merlier 3, Αθήνα 1991, εικ.80.
[32] . Η λέξη αυτή απαντάται ως επιθετικός προσδιορισμός στο Λευιτικό της Παλαιάς Διαθήκης, πρβλ. Liddell & Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής γλώσσης, Αν. Κωνσταντινίδου, τ. 1ος , Αθήναι 1901, σελ.198: ‘‘ἀναφάλαντος, ον, ὁ ἔχων ἄτριχον τό ὑπεράνω τοῦ μετώπου μέρος τῆς κεφαλῆς, «ἐὰν δὲ κατὰ πρόσωπον μαδήσῃ ἡ κεφαλὴ αὐτοῦ, ἀναφάλαντός ἐστιν» Εβδ. (Λευϊτ. ιγ’ , 41 ). -αναφάλας, ὁ, Μαλαλ.: ἴδε Δουκάγγ.’’ Ωστόσο παραμένει αδιευκρίνιστο το γιατί χρησιμοποιεί το συγκεκριμένο επίθετο ως κύριο όνομα αγίου.
[33] . Στο Δοξαστικό του Εσπερινού της Θ΄ Μαρτίου παρατίθενται τα ονόματά τους: Ησύχιος, Μελίτων, Ηράκλειος, Σμάραγδος, Δόμνος, Ευνοϊκός, Ουάλης, Βιβιανός, Κλαύδιος, Πρίσκος, Θεόδουλος, Ευτύχιος, Ιωάννης, Ξανθίας, Ηλιανός, Σισίνιος, Κυρίων, Αγγίας, Αέτιος, Φλάβιος, Ακάκιος, Εκδίκιος, Λυσίμαχος, Αλέξανδρος, Ηλίας, Καύδιδος, Θεόφιλος, Δομετιανός, Γάϊος, Γοργόνιος, Ευτυχής, Αθανάσιος, Κύριλλος, Σακερδών, Νικόλαος, Ουαλεριανός, Φιλοκτήμων, Σεβηριανός, Χουδίων, Αγλάϊος. Βλ. Μηναίον Μαρτίου, Φως, Αθήνα, 1991, σελ. 67.
